حفظ الصحه یا اقدامات لازم برای حفظ سلامت از دیدگاه طب سنتی ایرانی
بسمه تعالی
سلسله مباحث طب سنتی ایرانی __ گرد آورنده دکتر سید محمد ذوالحواریه
مقاله قبل مروری بر تاریخچه طب در ایران داشت و در این مقال وارد مباحث درسی طب سنتی ایرانی می شویم. همانند هر رشته علمی شناخته شده ای , طب سنتی هم مبانی و تعاریف واصطلاحات و ترمینولوژی خاص خود را دارد که آگاهی از آنها قبل از ورود به این علم الزامی است .
حفظ الصحه یا سته ضروریه یا اصول حفظ سلامتی
به نظر حکمای طب سنتی 6 اصل برای حفظ سلامتی انسان باید رعایت شود که شامل :
1-آب و هوا 2- خوردن و آشامیدن 3- خواب و بیداری 4- حرکت و سکون
5- احتباس و استفراغ 6- اعراض نفسانی ( حالات روحی و روانی )
حال به توضیح مختصر در هر کدام از این عناوین می پردازیم.
1-آب و هوا: هوای تازه ( اکسیژن ) جهت ادامه حیات و فعالیت متابولیسمی بدن لازم وضروری است و از طرفی آب نیز بدلیل اینکه موجب جریان یافتن عناصر حیاتی در سرتاسر بدن و دخالت در امر متابولیسم و جذب و انتشار و دفع مواد مختلف در بدن میشود عامل حیات بخشی بحساب می آید.آّب و هوا به سبب اختلاف فصول و نواحی جغرافیایی و جریان بادها و مجاورت با دریا و کوه و نیز نوع خاک منطقه دستخوش تغییراتی میگردد که بطور مستقیم بر نحوه زندگی مردمان و شرایط طبیعی بدن انسانها موثر است مانند مقاومت بدن اسکیموها در برابر سرما و یا انرژیِ و جنب و جوش مردمان نواحی استوایی. همین نکته نشان می دهد که عادات بدنی و تطابق فیزیولوژیکی انسان با محیط اطرافش بگونه ای است که پس از مدتی این هماهنگی با محیط اطراف منجر به تغییرات عملکردی در انسان میشود که اگر تحت شرایطی این تعادل بهم خورد می تواند باعث بیماری شود و حال از دیدگاه طب سنتی برخی از پورتوکولهای درمانی بازگشت به منطقه و ایجاد شرایط قبلی است و نیازی به درمان اضافی نخواهد بود.
تفاوت فصول :
هوای بهار = در اصطلاح طب سنتی معتدل ومرطوب بحساب می آید زیرا دمای هوا نه خیلی گرم و نه خیلی سرد است و از طرفی بدلیل بارش در این فصل رطوبت کافی در هوا وجود دارد.
هوای تابستان = با دلایل فوق گرم وخشک است
هوای پاییز = سرد وخشک
هوای زمستان = سرد و تر است
تفاوت بادها :
بادهای جنوبی ( در نیمکره شمالی ) یعنی بادهایی که از سمت جنوب می وزند طبیعتی گرم و مرطوب دارند.
بادهای شمالی ماهیتی سرد و خشک دارند . باد صبا ( شرقی ) وباد دبور ( غربی ) معتدل هستند.
وضعیت کوهها ( در نیمکره شمالی ) :
اگر کوه در جنوب شهر باشد هوای شهر بسیار سرد میشود مانند شهر همدان
اگر کوه در شمال شهر باشد هوای شهر گرم میشود مانند تهران
وضعیت دریا ( در نیمکره شمالی ):
اگر دریا در جنوب شهر باشد هوای شهر بسیار گرم ( شهرهای جنوبی کشورمان )
اگر دریا در شمال شهر باشد هوای شهر سرد خواهد بود( شهرهای ساحلی شمال کشورمان)
آب
بهترین آب در طبیعت بکر , آبی است که از چشمه ای که مکانش در بالا دست و از خاک شیرین ( نه شور و نه آلوده) گذر کند و مسیرش رو به شرق ( دارای آفتاب صبحگاهی که انرژی بیشتری دارد ) و منبع آن در دوردست و از بالا به پایین در جریان باشد( راکد نباشد) و آفتاب مستقیم ( سایه بر آن نباشد) بر آن بتابد.
وضعیت زمین :
اگر زمین خاکی باشد اصطلاحا طبیعتی , مرطوب دارد و اگر ریگی باشد طبیعتی , خشک خواهد داشت .و درنهایت این موضوع مشخص می شود که از دیدگاه طب سنتی, تمیزی و پاک بودن هوا و آبی که در پیرامون انسان است و برای موارد مختلف از آن استفاده می کند نقش بسیار مهمی در حفظ سلامتی و یا حتی در برخی موارد درمان بیماریها می تواند داشته باشد و درمان دیگری نیاز نیست زیرا با حفظ تمیزی و پاک نگهداشتن این 2 عنصر حیات بخش بسیاری از عوامل بیماریزا ازبین رفته و به نوعی در حفظ سلامت انسان موثر واقع میشوند و این ظرافت و نکته سنجی عالمان این طب را بیش از پیش نشان می دهد که با استفاده از طبیعت پیرامون توانسته اند بیشترین استفاده بهینه را ببرند .
2- خوردن وآشامیدن:
بجز آب هر چه خورده شود پس از تغییراتی که در بدن انجام میشود تبدیل به یکی از 7 حالت زیر میگردد :
الف-غذای مطلق ب-غذای دوایی پ- دوای مطلق ت- دوای غذایی ث- دوای معتدل ج-دوای سمی چ-سم مطلق
«غذای مطلق » عبارتست ازغذایی که وقتی وارد بدن میشود جزیی از ترکیب بدن شده ولی باعث تغییر در ماهیت بدن نمی شود مانند مصرف گوشت گوسفند بعنوان غذا
«غذای دوایی» عبارتست از غذایی که وقتی وارد بدن شود هم خود و هم بدن را تغییر می دهد مانند حلیم و آش بعنوان بخشی از درمان بیماران
«دوای مطلق» عبارتست از دارویی که در بدن تغییر کند و بدن را تغییر دهدهر چند در ترکیب اعضا بدن قرار نگیرد
«دوای غذایی» عبارتست از دوایی که در بدن تغییراتی ایجاد کند و سپس خود نیز تغییر کرده و در آخر جزیی از بدن شود
«دوای معتدل» عبارتست از دارویی که تحت تاثیر بدن تغییر کند ولی بدن را تغییر ندهد
«دوای سمی» عبارتست ازدارویی که تحت تاثیر بدن تغییر کند و بدن را نیز تغییردهد و در نهایت بدن را فاسد گرداند
« سم مطلق» دوایی است که در بدن تغییر نیابد ولی سبب فساد بدن گردد
غذاها بر اساس مزاج ذاتی خود بر بدن و اعضا بدن اثر گذاشته که این اثر می تواند خوب یا بد باشد .
انواع غذاها :
لطیف / کثیف / معتدل / صالح الکیموس / فاسد الکیموس / کثیر الغذا / متوسط الغذا / قلیل الغذا
لطیف = غذای زود هضم ( زرده تخم مرغ نیم برشت)
کثیف= غذای دیر هضم که مواد زاید آن نیز زیاد است ( برای کسانی که کار بدنی سنگین و زیاد دارند مناسب است و نمونه آن کوشت گوساله )
معتدل= حد فاصل 2 نوع فوق
صالح الکیموس = غذایی که میزان تولید اخلاط چهار گانه آن در حد اعتدال است و مزاج را تغییر ندهد( کیموس محتویات غذایی داخل معده را گویند)
فاسد الکیموس = میزان تولید اخلاط چهار گانه آنها به اعتدال نیست و مصرف دراز مدت آنها باعث بیماری می شود مانند, قارچ , کشک, پنیر, سوسیس و کالباس
کثیر الغذا= غذایی که انرژی زیادی تولید کند و خاصیت غذایی آن زیاد است و البته اخلاط حاصله, صالحه باشند
قلیل الغذا= بیشتر شکم پر کن است و خاصیت غذایی و انرژی زایی آن کم است
متوسط الغذا= بین 2 مورد فوق
3-خواب و بیداری
خواب مناسب, ظاهر یا سطح بدن را سرد ولی باطن و درون بدن را گرم نگه می دارد (بدلیل تمدد قوا) . خواب کوتاه , مزاج درون بدن را مرطوب و اگر طولانی باشد آن را سرد می سازد( خوابی که به اعتدال نباشد می تواند بیماریزا باشد یا برخی امراض را تشدید کند)
بیداری, باعث گرمی سطحی بدن و سردی مزاج درون بدن گردد و لذا هم خواب و هم بیداری باید به حد و اندازه باشند زیرا اگر از حد مناسب و اعتدال خارج گردند با ایجاد عدم تعادل قوا باعث بیماری و فرسوده شدن بدن میشوند.نیروی طبیعی بدن در حالت خواب به دلیل عدم فعالیت جسمانی حفظ شده و لذا اعمال گوارشی و هضم در این حال بهتر انجام میشود. خواب مناسب به دلیل تمدد قوا باعث افزایش حرارت غریزی و ذخیره انرژِی در بدن میشود. در تجربیات طب سنتی خواب نیمروزی در افرادی که مزاج بلغمی دارند ضرر دارد و باعث افزایش اشتها و بیماری میشود.
از نظر طب سنتی , بیداری باعث گرمی سطح بدن و به دلیل دفع انرژیِ و حرارت, باعث سردی مزاج درون بدن و سستی و ضعف میگردد که در حالات طبیعی ومعمولی چندان نمایان نیست ولی در حالات افراطی باعث بیماری خواهد شد.بیداری شبانه برای افرادی که سو مزاج صفراوی دارند خوب نیست. بصورت طبیعی نیز تفاوت دمای بدن در خواب وبیداری مشهود است .
4-حرکت و سکون :
حرکت باعث گرمی بدن و سکون باعث سردی بدن میشود . حرکت برای حیات انسان لازم و ضروری است بطوریکه در طب جدید نیز تاکید فراوان بر حرکت و فعالیت بدنی می گردد و البته سکون و استراحت پس از فعالیت نیز موجب تمدد قوا میشود . حرکت زیاد و افراطی در سنین جوانی باعث گرمی بدن , حملات سردرد , کاهش وزن و اشتها شده واین افراد باید در مکانهای خنک استراحت کنند بر همین اساس افرادی که مزاج سرد دارند از حرکت و ورزش مناسب سود خواهند برد. فعالیت جنسی نیز باعث خشکی بدن و کاهش حرارت غریزی و سردی بدن میگردد.حرکتهای بدنی که قبل از غذا انجام شود برای بدن بسیار سودمند است حال آنکه فعالیتهای بدنی که بلافاصله پس از صرف غذا انجام شود عوارضی دارد که برای بدن مضر است.
سکون و استراحت زیاد باعث ایجاد رخوت , سستی و بیحالی و حتی حالاتی مانند ترس و اضطراب میشود. درافراد دارای مزاج صفراوی ( گرم وخشک) سکون و استراحت برای آنها مفید است ولی در افراد مزاج بلغمی ( سرد و تر) خوب نیست زیرا بر اساس اصول طب سنتی , سکون و استراحت بی موقع در این افراد باعث کاهش حرارت بدن و تشدید اورام و سردی بدن خواهد شد.
5-احتباس و استفراغ
این دو پدیده عکس هم هستند و تعادل بین آنها بر اساس قدرت مدبره بدن برای ادامه حیات الزامی است .
دفع مواد زائد از بدن به طرق مختلف را استفراغ و تجمع آنها را در بدن احتباس گویند. احتباس در اثر عواملی مانند ضعف قوای هاضمه , تنگی یا انسداد مجاری دفع کننده بدن , تغلیظ مواد دفعی , فقدان احساس دفع و یا کاهش قدرت دفع مواد ایجاد میشود . استفراغ در اثر عواملی که عکس حالات فوق است می تواند اتفاق افتد نکته اینجاست که در مورد استفراغ در برخی موارد سود بخش و در برخی موارد زیان بخش خواهد بود ولی احتباس, فی النفسه مضموم است .
انواع اسفراغات شامل اسهال , قی , ادرار , فصد, حجامت, عرق, خلط, لعاب آوردن, حقنه(انما) و جماع است.
6-اعراض نفسانیه ( حالات روحی – روانی )
حالات و تمایلات روحی و روانی انسان در لحظه لحظه زندگی , دائم در حال تغییر و دگرگونی است و چه بسا این تغییرات روحی باعث عوارض جدی بدنی گردد مانند عصبانیت و ترس و خشم که با تحریک سیستم اتونوم و فعل و انفعالات آن باعث بروز انواع امراض و یا سایر عوارض سایکو سوماتیک شود. از دیدگاه طب سنتی حفظ آرامش و کنترل بر نفس و حالات روحی افراد بطوریکه حوادث و اتفاقات روزانه کمترین اثر بر بدن آدمی را داشته باشد همواره گوشزد شده و کار به آنجا رسیده که بخشی از درمان های طب سنتی براساس راز ونیاز با خداوند پایه ریزی شده که 2 دلیل دارد اول آنکه خداوند بر همه امور آگاه و عالم است و همه چیز در ید قدرت اوست که همین اعتقاد در برخی انسانها تا درجات زیادی در بهبود آنها موثر است ودوم اثری است که امروزه این اثر پلاسبو نام دارد و با استفاده از دارو نما و تلقین بیمار و تاثیرات آن می توانند تا حدودی و بدون استفاده از داروها یی که آنها نیز بالقوه خطر و عوارض جانبی دارند در بهبود بیماران موثر واقع شوند.
نکته ظریف دیگری که لازم به ذکر است این است که در این مباحث و مباحث آینده گاها از اصطلاحات و تعاریفی استفاده شده و خواهد شد که گاه با روشهای طب نوین و یا فیزیو لوژی و آناتومی شناخته شده قابل تفسیر و بیان نیست.از طرفی طب سنتی ایرانی همانند سایر رشته های طبی که مورد تایید سازمان بهداشت جهانی است در گروه طب مکمل قرار دارد و طبی کل نگر است و معنای این کل نگری این است که این رشته طبی , بیماریها را در ارتباط با عوامل مختلفی که در انسان و محیط پیرامون انسان وجود دارد بررسی می کند و بر همین اساس درمان را هم بر پایه روابط متعدد انسان و محیط اطرافش طرح ریزی می کند که این خود یکی از تفاوتهای ظریف طب سنتی و طب نوین است که بعنوان مثال می توان درمان سردردهای شایع را نام برد که در طب نوین استفاده از مسکن را شروع میکنند ولیکن طبیب سنتی ابتدا با گرفتن شرح حال و تشخیص مزاج ذاتی فرد و میزان تغییر مزاج اولیه فرد از حالت اعتدال و اینکه به کدام مزاج گرایش پیدا کرده است , درمان را شروع می کند بطوریکه برای یک علامت در بیماران مختلف درمانهای مختلفی تجویز میشود که الزاما یکسان نیستند.البته جایگاه طب نوین قطعی و تایید شده است هر چند درطب نوین هم موارد متعدد و بسیار زیادی از جنبه های بیماریها هنوز کشف و شناسایی نشده است. در طب سنتی هم جا برای تحقیق و جستجو و کشف روابط علت و معلولی بیماریها وجود دارد که امید است با همکاری عالمان این رشته و نه افراد سود جو و بی اطلاعی که اقداماتشان بسیار خطرناکتر از خود بیماریها است , راه برای بسط و گسترش این رشته علمی فراهم گردد.
