تاریخچه طب سنتی در ایران
مروری بر تاریخ طب سنتی در ایران از گذشته تا دوران معاصر
مقدمه :
طب سنتی و بومی در هر کشور و منطقه ای در طول تاریخ آن مرزوبوم دچار تغییر و تحولات بسیاری شده است . ابتلا انسان به بیماریهای گوناگون و دست پنجه نرم کردن آدمی با امراض مختلف و عواقب و تالمات مترتب از بیماریها انسانهای هوشمند را بر آن داشت تا از عوامل طبیعی پیرامون خود با استفاده از آزمون و خطا و با گذشت زمان راه ورسم و اصول استفاده ازعناصر تشکیل دهنده طبیعت را جهت درمان برخی امراض بکار برده و البته در درمان یکسری از بیماریها نیز موفق بوده است.
پزشک در فرهنگ ایران زمین واژه ای با ریشه 3000 ساله است و به اعتقاد زبان شناسان این واژه از ریشه اوستایی بیشه زه (bachaza) به معنای « آسیب زدا » آمده است که در دوران ساسانی بنام «بیشه زینتار» و در زبان پهلوی بصورت« بیشه زک وبعدها «بزشک »و در آخر« پزشک» درآمد.
در کتاب شاهنامه فردوسی به هنگام پادشاهی جمشید شاه فرزند تهمورث دیوبند برای نخستین بار به واژه پزشک و پزشکی و درمان گیاهی و گیاهان دارویی برمیخوریم :
دگر بوی های خوش آورد باز که دارند مردم به بویش نیاز
چو پان و چو کافور چون مشک ناب چو عود وچو عنبر چو روشن گلاب
پزشکی و درمان هر دردمند در تندرستی و راه گزند
همان رازها نیز کرد آشکار جهان را نیابد چنو خواستار
ولی بدلیل سرکشی و خودکامگی جمشید شاه ودر پایان کار فره ایزدی از وی گسست و به فرمان ضحاک او را به دو نیم کردند .
در حدود 1100 سال قبل از میلاد مسیح مکتب «مزدیسنا » توسط زرتشت پیامبر بنیان نهاده شد و او بود که فرمود بیماری از رعایت نکردن بهداشت و رفتارهای اهریمنی ناشی میشود و خرافات وارواح خبیثه در ایجاد بیماری نقشی ندارند و همان بود که درمان بیماری ها را به 3 روش گیاه پزشکی ( دارو درمانی ) و کارد پزشکی (جراحی )و تلقین کلام مقدس (روان درمانی ) توصیه نمود.
در مکتب مزد یسنا ی زرتشت بهداشت بر درمان برتری داشت و در آن بر پاکی هوا , آب , خاک و آتش تاکید فراوان می شد .
در روایات زرتشتی ,« تریتا » نخستین پزشک و داروساز آریایی و بعبارتی ایرانی است.
ایرانیان در همان زمان از آب و آفتاب برای مبارزه با بسیاری از بیماری ها استفاده میکردند و خانه هایشان را رو به آفتاب می ساختند و آب و آتش را عزیز و مقدس میشمردند .
در گذر تاریخ به اسلام میرسیم که علاوه بر تعالیم آسمانی و روحانی اش و هدایت انسان بسوی حضرت حق و توصیه بر اجرای حق و عدالت , نگاهی بسیار دقیق و ظریف بر سلامت جسم وروح در کنار هم دارد که نه تنها دستورات روحانی در جهت حفظ سلامت روح بلکه دستورات زیادی نیز در جهت حفظ سلامت بدن و جسم دارد .
اصل کلمه « علم » هشتاد مرتبه در قرآن کریم آمده است و مشتقات آن مانند « یعلمون , یعلم ,علیم » و غیره بارها بکار رفته است .
مساجد نیز در قرنها ی گذشته علاوه بر محل عبادت مکان علم آموزی وتحصیل وتدریس نیز بوده اند .
بیمارستان های جهان اسلام بنام « مارستان » خوانده میشدند که علاوه بر امر درمان به کار تحقیق نیز در آنها اهتمام میورزیدند .از این جمله مانند : مارستان فسطاط مصر , مارستان الکبیر منصوری قاهره , مارستان مقتدری بغداد , مارستان نوری بغداد , مارستان بلنسیه در اندلس آنروزگاران و بیمارستان ری .
البته هر چند که امروزه ابو علی سینا مظهر طب و طبابت نه تنها در ایران بلکه در گستره تاریخ است اما بزرگانی نیز بوده اند که شاید بعبارتی همسنگ این دانشمند بزرگ به حساب می آیند که از آن جمله میتوان زکریای رازی و ابو نصر فارابی را بر شمرد.
از دیگر دانشمندان طب می توان سید اسماعیل جرجانی ( صاحب ذخیره خوارزمشاهی ) را نام برد. حکیم دیگری که البته کمتر مورد شناخت عامه است ولی سهم مهمی در پیشبرد طب داشت بنام حکیم محمد اکبر ارزانی دهلوی معروف به شاه ارزانی است. اثر مهم این طبیب و حکیم این است که متون علمی و طبی روزگار خود ( قرن 11-12 ) را به زبانی ساده وروان نگاشت و آثار ماندگاری مانند طب اکبری و مفرح القلوب و میزان الطب و حدود الامراض و تعداد دیگری رسالات نگاشت.
حکیم محمد باقر بن عماد الدین محمود شیرازی طبیب ایرانی است که بطور ویژه در مورد چشم پزشکی رساله کاملی دارد.
بهر صورت دانشمدان وطبیبان زیادی در این مرز وبوم زیسته اند که فرصت نام بردن یکایک آنان نیست و فقط به همین چند مورد اکتفا میکنیم .
با گذری کوتاه برپیشینه تاریخی ایران زمین و شروع ثبت تاریخ طب در این سرزمین به روزگار حاضر میرسیم که البته طی یکصد سال اخیر نیز طب وطبابت دستخوش چنان تغییراتی شده که سرعت پیشرفتش کاملا چشمگیربوده است.
تقویم طبابت و داروسازی در ایران معاصر:
تاسیس دارالفنون توسط امیر کبیر در سال 1851 میلادی گامی مهم در پیشرفت پزشکی نوین در ایران بشمار میرود.
نخستین بیمارستان جدید ایران در سال 1852 میلادی بنام بیمارستان ابن سینا در تهران تاسیس شد.
درزمان امیر کبیر ودر سال 1851 میلادی لزوم تصدیقنامه طبابت و با نظر و تایید « دکتر کازولانی » برای اطبا اجباری شد.در سال 1911 میلادی قانونی از مجلس شورای ملی ایران گذشت که به استناد آن پزشکان ودندانپزشکان موظف بودند از عهده امتحان دانشکده پزشکی برآیند.
مجلس حفظ الصحه اولین مجمع رسمی در ایران در سال 1881 میلادی جهت تولیت امر بهداشت آغاز بکار کرد و از سال 1904 میلادی به بعد فعالیت آن بصورت دایمی شد.
اعضای اولیه مجلس حفظ الصحه در سال 1881 میلادی که در تهران تشکیل شد شامل -وزیر فرهنگ وقت ( وزیر معارف ) که در عین حال ریاست مدرسه دارالفنون را بر عهده داشت.
-دکتر ژوزف دزیره تولوزان ( پزشک مخصوص ناصرالدین شاه )
-دکتر ژوزف دیکسون ( پزشک سفارت انگلستان در تهران )
-دکتر چربنین ( پزشک سفارت روسیه در تهران )
-دکتر علی اکبر خان نفیسی ملقب به ناظم الاطبا ( پدر استاد نفیسی )
-میرزا عبداله طبیب ( از مدرسان دارالفنون )
-میرزا کاظم شیمی ( استاد شیمی دارالفنون )
-دکتر میرزا علی رییس الاطبا ( فارغ التحصیل از دانشکده پزشکی پاریس )
در نخستین جلسه این مجلس تصمیمات زیر اخذ شد:
ایجاد 2 پست قرنطینه درشهرهای بوشهر و قصر شیرین ومصوبه بعدی , فرستادن پزشکان مجرب و دوره دیده به ولایات ایران و انجام امور درمان و بهداشت و ارسال گزارش به تهران بود.
این مجلس تا تاریخ 1920 میلادی تحت نظر وزارت داخله ایران بود ولی در این سال بطور مستقل وتحت نام « وزارت صحیه و امور خیریه » شروع بکار کرد والبته در سال 1921 منحل شد .اولین وزیر این وزارتخانه دکتر علی اصغر نفیسی در آن سال و سال بعد دکتر حسن ادهم (حکیم الدوله ) بودند که پس از مدت اندکی این تشکیلات وزارتی منحل شد . از سال 1921 تا 1941 میلادی هیچ وزارتخانه ای متولی امر بهداشت کشور نبود و امور مربوط به امر سلامت و درمان بر عهده اداره سلامت عمومی که «اداره صحیه کل مملکتی » نام داشت و زیر نظر وزارت داخله بود اداره می شد .
در سال 1934 میلادی« صحیه کل مملکتی » به « اداره کل بهداری » تغییر نام داد.
روسای اداره کل صحیه مملکتی از سال 1921 تا 1933 برعهده دکتر کراندل و بعد از آن بترتیب دکتر علی فلاتی و دکتر ابوالقاسم بهرامی و دکتر محمد معاضد بودند.
در سال 1941 میلادی (حوالی سال 1320 ه.ش ) وزارت بهداری در ایران تاسیس شد
در سال 1975 میلادی 2 وزارتخانه بهداری و رفاه اجتماعی در هم ادغام شده و وزارت بهداری و بهزیستی را تشکیل دادند.
از سال 1941 تا 1979 میلادی تعداد 30 وزیر بهداری یا بهداری و بهزیستی منصوب شدند که برخی پزشک بودند وبرخی پزشک نبودند.
در سال 1979 پس از انقلاب اسلامی در ایران و مدتی بعد از آن تشکیلات بهداشت ودرمان دستخوش تغییرات زیادی شد که تا زمان حاضر بر اساس ساختار جدید فعالیت میکند.
از زمان تصدیق طبابت در زمان امیر کبیر تا زمان حاضر بالغ بر 160 سال میگذرد و این یعنی گذر از طب کاملا سنتی و تجربی که برپایه استاد وشاگردی و گذشت ایام بوده به جایی که امروزه پروانه طبابت بر اساس رعایت واجرای معیارهای روز جهان صادر میشود.
مروری بر تاریخچه داروسازی در ایران معاصر:
در این مخلص اشاره ای نیز به علم داروسازی می کنم , که تا قبل از تاسیس دارالفنون اصولا داروها که ریشه گیاهی داشتند توسط حکیم باشی ها تهیه و تجویز می شد ند و عطاران نقش شان تحویل دارو به مردم بود.
تا زمان دکتر محمد حسن خان لقمان الدوله ادهم که ریاست مدرسه طب در دارالفنون را بر عهده داشت (1298 هجری شمسی ) اطبا در هردو رشته طب و دواسازی تحصیل میکردند.
نخستین داروخانه به سبک جدید توسط شورین آلمانی دراواخر سلطنت ناصرالدین شاه در خیابان ناصر خسرو تهران دایر شد و تا سالهای پایانی سلطنت پهلوی دوم همچنان فعال بود.
69 سال پس از تاسیس دارالفنون و در سال 1301 ه. ش نخستین مدرسه داروسازی به عنوان «شعبه مدرسه طب» تاسیس شد و تنها استاد آن دکتر پاپاریان از اهالی ترکیه بود.
در سال1305 ه.ش دوره مدرسه داروسازی 3 سال و شرط ورود آن مدرک 3 ساله متوسطه بود .
در سال 1309 ه.ش این دوره به 5 سال افزایش یافت ودر سال 1313 ه.ش با تاسیس دانشگاه تهران شرط ورود به این رشته داشتن دیپلم کامل متوسطه و دوره دکترای دارو- سازی 3 سال پس از دیپلم شد.
در سال 1318 ه. ش دوره آموزش داروسازی 4 ساله شد ودر سال 1322 این دوره 5 ساله گشت هر چند که عملا این کار در سال 1330 به اجرا در آمد و خلاصه اینکه در سال 1353 ه.ش دانشجویان دوره 6 ساله داروسازی هم فارغ التحصیل شدند.
مجموعه فوق گذری اجمالی بر تاریخ طب و داروسازی در ایران از ایام باستان تا زمان حاضر بود که نشان داد چقدر فراز ونشیب داشته است وچه عالمان و دانشمندانی از حکیم باشیان گرفته تا پزشکان فرنگ رفته وفارغ التحصیلان پزشکی دوران معاصر در پیشبرد این علوم نقش داشته اند.
